معماری چیست؟ سوالی ابتدایی و در عین حال چالش‌برانگیز که معمولاً در یک برهه برای بیشتر معماران و علاقه‌مندان به معماری پیش می‌آید.
مقدمه
این سوال را می‌توان دارای ریشه‌های فلسفی دانست که نیاز به بررسی عمیقی دارد. نگرش معماران به موضوع معماری و پاسخ‌هایی که به این پرسش می‌دهند؛ نشان از نگرش آنان نسبت به معماری داشته و نقش اساسی در شکل‌گیری طرح‌هایشان ایفا می‌کند. از طرف دیگر پاسخ به این سوال برای دانشجویانی که در جستجوی ابعاد مختلف معماری برای رسیدن به مفهوم کلی آن هستند نیز بسیار حائز اهمیت است.
تعریف معماری
«معماری» واژه‌ای عربی و از ریشه «عمر» به معنای عمران و آبادی و آبادانی می‌باشد. «معمار» نیز به معنای بسیار آباد کننده است. در زبان فارسی مترادف‌های گوناگونی برای این واژه وجود دارند که از آنجمله می‌توان به «والادگر»، «راز»، «رازیگر»، «زاویل»، «دزار»، «بانی کار» و «مهراز» اشاره کرد. مهراز، واژه‌ای است که از «مه» + «راز» تشکیل شده است. «مه»، یعنی بزرگ و «راز» یعنی سازنده و برابر مهتر و بزرگ بنایان است. کلمه [Architecture] نیز ریشه در واژه یونانی [Architektonike] دارد که به معنی ساختن ویژه و هدایت شده است.
معماری به عنوان یک حرفه
معماری حرفه طراحی ساختمان‌ها، فضاهای باز، مراکز اجتماعات و سایر محیط‌های مصنوعی با مد نظر قرار دادن تاثیرات زیبایی‌شناسی در روند طراحی است و غالباً شامل طراحی یا انتخاب لوازم و تزئینات، بررسی و نظارت بر انجام فعالیت‌های ساختمانی و همچنین مرمت یا بازسازی بناهای موجود می‌شود. معماری به عنوان یک اشتیاق، حرفه، فراخوان، تجارت، هنر اجتماعی و نیز دانشی هنری و ماهرانه توصیف شده است. به نقل از ویتروویوس (معمار و مورخ رومی) معماری، استحکام و پایداری، محصولی درخور و سودمند و لذت و مسرت را فراهم می‌کند.
معماری از دیدگاه معماران
بسیاری از معماران و منتقدین معروف و برجسته معماری، در جواب سوال “معماری چیست؟” پاسخ های جالبی را اظهار داشته‌اند که نشان از دیدگاه‌های متعدد و بعضاً متفاوت ایشان نسبت به موضوع معماری دارد. در ادامه با برخی از این دیدگاه ها آشنا می‌شویم:
پیتر آیزنمن: معماری قطعاً یک عمل سیاسی است.
تام مین: معماری روشی برای دیدن تفکر و زیر سوال بردن جهان و جایگاه ما در آن است.
بیاک اینگلز: معماری روند تجلی جامعه ما در دنیای فیزیکی است.
نورمن فاستر: معماری بیانگر ارزشها بوده و نحوه ساخت ما بازتابی از زندگی ماست.
میس ون دروهه: معماری میدان جنگ واقعی روح است.
پل رودولف: معماری هنر هر چیز ممکن است.
شان لالی: معماری فراتر از ساختن یک شی در یک سایت است. معماری یک بازآفرینی از خود سایت است.
متیو هافمن: معماری منبع دست نخورده‌ای از داستان‌های باشکوه می‌باشد که منتظر تصور، تجسم و ساخت است.
کوین جی سینگ: معماری عبارت است از خدمت به دیگران از طریق طراحی محیط مصنوعی.
جی پرتیزکر: معماری با تبدیل شدن به بیان هنر، از برطرف سازی یک نیاز ساده به پناهگاه و امنیت فراتر می‌رود.
ژان نوول: معماری تجربه یک لحظه فرهنگی است.
جف ماناو: از بسیاری جهات معماری نوع کاملا خاصی از داستان‌های علمی بوده و ژانر معماری تفکر و حدس و گمان است.
دیبدو فرانسیس کره: معماری فقط ساخت و ساز نیست؛ بلکه ابزاری برای بهبود زندگی مردم است.
فرانک گری: معماری قطعه کوچکی از یک معادله انسانی است. اما برای معماران یک توانایی بالقوه برای ایجاد تغییر، روشنگری، غنی‌سازی تجربه انسانی، نفوذ در حصار سوءتفاهم‌ها و ارائه زمینه‌ای برای نمایش زندگی می‌باشد.
طراحی معماری
معماری همه جا وجود دارد. هر ساختمانی اعم از خانه، مدرسه، دفتر کار، بیمارستان، فروشگاه و غیره، برای هدفی خاص طراحی می‌شود. این مسئله بسیار ضروری است که این ساختمان‌ها و محیط‌هایی که ایجاد می‌کنند؛ در کنار محلات و شهرهایی که بخشی از آنها هستند؛ به گونه‌ای طراحی شوند که با توجه به بافت شهری و کاربری بنا، بتوانند بهترین شرایط ممکن را برای ساکنین و استفاده کنندگان فراهم آورند.
طراحی معماری در درجه اول؛ فضا، حجم، بافت، نور، سایه، مصالح، برنامه‌ها و عناصر واقع گرایانه مانند هزینه‌ها، روش‌های ساخت، فناوری‌ها و امثالهم را به صورت کلی و خلاقانه‌ای دستکاری کرده و به این ترتیب از طراحی مهندسی متمایز می‌شود. در معماری هیچ رویکرد واحدی وجود ندارد و هر پروژه ساختمانی می‌بایست قابلیت پاسخگویی به شرایط منحصر به فرد خود را داشته باشد.
شرایط تاثیرگذار بر طراحی معماری
سایت، آب و هوا، عملکرد و کاربری، شرایط اجتماعی، مسائل مالی و مواد و مصالح مورد استفاده از جمله این شرایط هستند که بسته به طرح می‌توانند متغیر باشند. ساختمان‌ها باید بتوانند در گذر زمان پایداریشان را حفظ کرده و با نیازهایی که ممکن است در طول عمر مفید خود تغییر پیدا کند، سازگار شده و انعطاف‌پذیری لازم را برای استفاده‌های مختلف داشته باشند. به علاوه چه به هنگام طراحی باشد یا ساخت و بهره‌برداری، می‌بایست در خصوص مصالح مصرفی و منابع تامین انرژی؛ مسائل مربوط به محیط زیست نیز لحاظ گردد.
معماری و ساختمان
معماری تنها در خود ساختمان خلاصه نمی‌شود و چیزی فراتر از آن است. معماری یک مفهوم یا ایده خاص تحقق یافته است. این ایده می‌تواند در مورد ساخت و ساز باشد یا نحوه استفاده مردم از یک بنا و یا حتی نحوه قرار گیری یک ساختمان در یک منظره و چشم انداز. بشر در طول تاریخ خود با استفاده از رسانه‌های مختلفی همچون زبان، هنر، دانش و معماری توانسته آثار و نشانه‌های جاودانه‌ای از خود به یادگار بگذارد. مفاهیم و ایده‌هایی که توسط معماران تدوین می‌شوند برای زندگی، تفکر و کار در شرایط معاصر بسیار مهم است. در حالت ایده‌آل معماری به جای اینکه صرفاً زمینه‌ای برای تغییرات مهم زندگی ایجاد کند؛ در شکل‌گیری این تغییرات مشارکت می‌کند.
دستیابی به این مهم دشوار و بعضاً غیر ممکن به نظر می‌رسد. چرا که بسیاری فقط ارزش مالی و بازاریابی معماری را درک می‌کنند. نتیجه چنین تفکری که غالباً از جانب شرکت‌های بزرگ و سیاستمداران گسترش می‌یابد؛ تنزل جایگاه معماری به صرف طراحی و اجرای ساختمان است. آنچه باعث تقویت چنین نگرشی نسبت به معماری می‌شود؛ همراهی معماران با این جریانات است که ذهن و استعداد خود را برای ایده پردازی در جهت منافع این افراد اختصاص داده و شرایط دیگر را نادیده می‌گیرند. شاید این دلیلی است که باعث شده تا تصوری که اغلب مردم از معماری داشته باشند؛ صرفاً طراحی ساختمان به صورت منفرد و گروهی و یا فضای بین ساختمان‌ها باشد. اما دامنه معماری فراتر از این مسائل بوده و داشتن درک درستی از مفهوم معماری و دستیابی به جواب این سوال که معماری چیست؟ می‌تواند در حل بسیاری از این قبیل مسائل، مثمر به ثمر باشد.
معماری و تاثیر گذاری بر روی رفتارها
معماری این قابلیت را دارد که بتواند بر روی ارتباطات بین افراد مختلف تاثیر گذار بوده، بهره‌وری مشاغل را افزایش دهد، تکیه‌گاهی برای جوامع محلی باشد، سلامت عمومی را بهبود بخشیده و جرم و جنایت را کاهش دهد. به علاوه معماری می‌تواند الهام بخش بوده و موجبات لذت مردم را فراهم آورده و تجربیات زندگی روزمره را نیز بهبود بخشیده و ارتقا دهد.
آثار معماری می‌توانند با ما صحبت کنند برخی ساختمان‌ها، خیابان‌ها و حتی شهرها با غرور، حرج و مرج را فریاد می‌زنند و برخی دیگر با آرامش، وقار، سخاوت و ملایمت با ما نجوا می‌کنند. در هر صورت که باشد به اعتقاد بسیاری، معماری می‌تواند تاثیر زیادی در خلق و خوی درونی انسان داشته باشد و بشر در برابر آثار معماری که عمومی‌ترین موضوعات محیط پیرامونش هستند بسیار نفوذپذیر است.
حالات روحی و درونی انسان همانطور که می‌تواند از شر اخلاقی آسیب ببیند در برابر معماری نامناسب نیز آسیب‌پذیر است. روحیات انسانی می‌توانند به سادگی در میان انبوهی از بناها و خیابان‌های شهری که به صورت نامناسب طراحی شده‌اند غوطه‌ور شوند. از این رو شناخت معماری نامناسب و تاثیرات نامطلوب آن بر روی روحیات آدمی مقوله‌ای است که منتهی به وضع قوانینی برای بهبود وضعیت نابسامان شهرها خواهد شد. در مدینه فاضله، معماری به عنوان شاخه سلامت روان تفسیر شده و نقش اساسی در رضایت عمومی جامعه دارد.
نگرش هنری به معماری
همه با معماری تعامل دارند. نحوه شکل‌گیری ساختمان در یک بافت، طراحی فضای داخلی بنا و مثال هایی از این دست موجب تحت تاثیر قرار گرفتن مردم از نظر احساسی می‌شود. نگرش هنری به معماری موجب شده که زمینه‌ای برای بیان خلاقانه در اختیار داشت و این امکان را فراهم می‌آورد که مردم فضای زندگی خود را به گونه‌ای متفاوت دیده و شکل دهند. هنرمندان واقعیت‌ها را به آثار انتزاعی در قالب‌های مختلف بدل می‌کنند. در حالی که کار معماران تبدیل ایده‌های انتزاعی به واقعیت است. معماری علی‌رغم تمام محدودیت‌های مهندسی، ایمنی، عملکردی، آب‌و‌هوایی و اقتصادی، موجب تحریک حواس انسان با طرح‌هایی می‌شود که در فضایی انتزاعی ایجاد گردیده‌اند.
نگرش علمی به معماری
روش‌های علمی نیز در سطوح متعددی برای تحقیق کردن و توسعه مفاهیم مختلف در زمینه معماری توسط معماران به کار گرفته می‌شوند. این سطوح می‌تواند شامل شناخت زمینه از منظرهای مختلف زیست محیطی، تاریخی، سبک شناسی و… بوده و یا تعیین و تنظیم برنامه‌های مورد نیاز در خصوص فضاهای داخلی، سازه، تاسیسات، سیستم‌های مختلف امنیتی و مثال‌های فراوانی از این دست باشد. نگرش علمی به پدیده معماری باعث پوشش دادن نیازهای عملکردی شده و محیطی راحت تر را فراهم می‌کند.
هماهنگی بین دانش و هنر در معماری
در حالت ایده‌آل، وقتی معماران در حال خلق آثار خود هستند؛ باید بتوانند بین عملکرد و زیبایی‌شناسی تعادل برقرار کنند. به لطف فناوری‌های مدرن مرزهای معماری مدام در حال گسترش است و هر روز می‌توان شگفتی‌های جدیدی ایجاد کرد. هماهنگی بین هنر و دانش، مستلزم رسیدن به هماهنگی و نظم و انضباط در تفکر خطی و تفکر جانبی است. تفکر جانبی از قیاس استفاده می‌کند و ایده‌های مختلف را در یک طیف پیوند می‌دهد تا به دست‌آورد برسد؛ اما تفکر خطی یک تفکر گام به گام برای رسیدن به نتیجه است.
اهمیت معماری در جامعه
معماری شکل‌دهنده محیط فیزیکی است که بشر در آن زندگی می‌کند. به کمک معماری تمدن بشری در دوره‌های خاص و در قالب بناهای تاریخی بیان گردیده و زنده نگه داشته می‌شود تا نسل‌های بعدی بتوانند برای مطالعه و درک این تمدن‌ها تلاش کنند. معماری بیانگر نقاط قوت جوامع و پیشرفت تکنولوژیکی آنها بوده و ارزشها، خواسته‌ها، طرز تفکر و ایدئولوژی آنها و بسیاری موارد دیگر را در مورد جامعه و در طول یک دوره مشخص بیان می‌کند. به بیان ساده‌تر معماری همچون آیینه‌ای است که واقعیت های جوامع را منعکس کرده و می‌توان تاریخ، محیط، طبیعت و سرانجام جهان را در آن دید.
متاسفانه بسیاری از معماران از جنبه زیبایی‌شناسی کار خود غافل شده و فقط به عملکرد آن اکتفا می‌کنند. این امر موجب می‌شود مرز محسوس بین معماری و مهندسی از بین برود. در هر صورت معماران یا با کار خود به خواسته‌های جامعه پاسخ می‌دهند و یا آن را شکل داده و دیکته می‌کنند. هر چند که پاسخ دادن به یک پدیده اجتماعی مطلوب‌تر از دیکته کردن موضوع مشخصی به جامعه است.
سخن پایانی
معماری موضوعی نیست که بتوان بصورت تک بعدی آن را بررسی و به سادگی تعریف کرد. برای رسیدن به پاسخی مناسب برای سوال “معماری چیست؟” نیاز است که با جوانب مختلف موضوع و نگرش‌های متعددی که نسبت به معماری وجود دارد آشنا شد.
معماری هم علت است و هم معلول؛ هم اثر می‌گذارد و هم تاثیر می‌پذیرد؛ هم یک حرفه است و هم اشتیاقی بی پایان. معماری هنر و دانش طراحی ساخت و یا بهتر بگوییم خلق فضا و مکان است. معماری در رفتار و کردار جوامع انسانی تاثیر گذار بوده و بازتابی از فرهنگ، اندیشه و ارزشهای جامعه در دوران مختلف است. معماری در عین دارا بودن ظرافت‌های هنری، کوله باری از دانش، تجربه و تکامل را به همراه دارد. معماری ادغام حساسیت هنری و روش‌شناسی علمی در طراحی ساختمان‌ها، محیط‌ها و قلمروهای عمومی و هر سیستم مشابه دیگری است که بشر در دوره زمانی خاصی و برای هدف مشخصی بدان نیازمند می‌باشد.
گردآوری، ترجمه و ارائه: تحریریه رسانه هنر و معماری ساباط
https://www.sabatarch.com/2021/04/09/what-is-architecture/
منابع:
Archdaily
نشریه Britannica
نشریه Medium
توپچی، مهدی – مجله معماری – پایگاه اینترنتی نشریه همشهری– دی ماه ۱۳۹۶
Janetius, S.T. (2020). Architectural Psychology: Space, Psyche, Enigma & Symbol, Mishil & Js Publishers, Thrissur, PP. 7-12.
